سترس:
عموماً استرس می تواند از محیط (استرس موقعیتی) یا از ویژگی ها و خصوصیت های شخصی فرد (استرس ذهنی) ناشی شود. استرس موقعیتی می تواند از همه مسایل زندگی ما سرچشمه بگیرد. ما در خانه، مدرسه و در روابط متقابل با افراد دیگر و علاوه بر این ها، در محیط کار در معرض عامل استرس آفرین گسترده و فراوانی قرار داریم.
بدون تردید، همه این منابع گوناگون استرس روی هم انباشته شده و به سطح عام استرس ما اضافه می شود. به این معنا که استرس به وجود آمده در خانه می تواند به استرس ناشی از کار افزوده شود و بالعکس. بیشتر محققین استرس این مساله را تشخیص داده و تاکید می کنند که زمان مطالعه استرس توجه به تصویر همه جانبه کل استرس فردی مهمتر است تا توجه به تنها استرس ناشی از محیط کار می باشد.
?منابع سازمانی استرس کاری: استرس آفرین های موقعیتی
بخش اعظم استرس کارگری از عوامل استرس آفرین محیط کار سازمانی ناشی می شود. قسمتی از این استرس سازمانی از خود وظایف کاری، مانند ضرورت های فیزیکی و روان شناختی انجام وظایف به وجود می آید. استرس سازمانی، از آنجایی که سازمان های کاری نظام های پیچیده اجتماعی هستند که در آنها یک کارگر باید با افراد بی شماری در تعامل باشد ممکن است از نقش های کار بروز کند. بنابراین، انواع گوناگون روابط کاری که باید به منظور عملکرد موفقیت آمیز وظایف کاری برای کارگر ایجاد و اجرا شود می تواند به استرس منجرگردد. این دو نوع استرس موقعیتی ـ استرس ناشی از وظیفه کاری و نقش کارـ می تواند به مقدار زیادی توسط اقدامات مدیریت سبک و قابل تحمل شود.
?استرس آفرین های مربوط به وظایف کار
سنگینی کارـ یک منبع عادی استرس ناشی از وظایف کار سنگینی کار است. که زمانی به وجود می آید که انجام وظیفه به سرعت زیاد، تولید بیشتر، یا تمرکز زیادتر نیازمند باشد. اعتقاد همگانی بر آن است که سنگینی کار یکی از بزرگترین عوامل استرس کاری می باشد. تحقیقات انجام گرفته درباره سنگینی کار نشان می دهد که این خصوصیت کار به شاخص های فیزیولوژیکی استرس مانند افزایش کلسترول خون و افزایش ضربان قلب، روان شناختی استرس، و بالاخره به کیفیت پایین کار و رضایت شغلی وابسته می باشد. در حقیقت، سنگینی کار به مثابه منبع عادی استرس برای مشاغل گوناگونی مانند کارکنان اداری، سربازان ، کنترل کنندگان ترافیک هوایی و کارکنان بهداشت و درمان معرفی شده است.
زیر بهره وری ـ در حالی که سنگینی کار می تواند موجب استرس شود، کار کم داشتن ـ زیر بهره وری ـ هم می تواند استرس آفرین باشد. زیر بهره وری، زمانی که کارگر احساس کند شغل او از تمام دانش، مهارت ها یا توانایی های مربوط به کار او استفاده کامل نمی کند، یا زمانی که شغل خسته کننده و یکنواخت است ممکن است به وجود آید. بعضی از فارغ التحصیلان دانشگاه در مناصب سطح پایین کار اداری یا ارائه خدمات به مشتری ممکن است به علت عامل زیر بهره وری و عدم استفاده از دانش و مهارت های خود احساس مقداری استرس کنند.
?استرس آفرین های مربوط به نقش کار
ابهام شغلی ـ منبع بالقوه استرس ناشی از نقش کار ابهام شغلی است که زمانی رخ می دهد که جنبه های مختلف یک شغل مانند وظایف و نیازمندی های آن به طور روشن و شفاف طرح نشده باشد. زمانی که کارگران از مسئولیت ها و وظایف خود مطمئن نیستند استرس بروز می کند. گاهی اوقات از ابهام شغلی به عنوان «عدم قطعیت شغلی» یاد می شود. با وصف این عدم قطعیت حاصل از عدم وجود بازخورند منظم عملکردی بکار برده شود که با نحوه انجام کار خوب یا ضعیف از طرف کارگر سرو کار دارد . تحقیقات انجام شده به این نتیجه رسیده اند که سرپرستان با روشن کردن نقش ها وظایف کار زیردستان می توانند در کم کردن عدم قطعیت شغلی تاثیر فوق العاده داشته باشند. درک این مساله که عدم قطعیت شغلی روی رضایت شغلی تاثیر منفی داشته باشد اهمیت نقش سرپرستان را در کاهش عدم قطعیت و استرس حاصل از آن برجسته می کند.
تعارض بین نقش ها هم می تواند رخ بدهد و هم می تواند به منبع استرس مبدل شود. برای نمونه، کار یک کارگر ممکن است به اضافه کاری طولانی نیازمند باشد که با نقش کارگر در خانواده به مثابه همسر یا ولی تعارض پیدا می کند. یا اگر کارگر مجبور باشد در کارخود نقش های متفاوتی را به طور همزمان به عهده بگیرد همین مساله ممکن است به استرس منجر گردد.
عدم کنترل - یک منبع مهم دیگر استرس کاری از این احساس عدم کنترل بخصوص در بین مشاغل سطوح پایین و یا در سازمان های ساختاری امری کاملاً عادی است. مشاغلی که کاملاً محدودند و قوانین بر آنها مسلط است آنچنان که کارگران نمی توانند هیچ نوع تاثیری در تصمیمات کار و شیوه عمل محیط کار داشته باشند احتمالاً‌ و بخصوص برای آن کارگرانی که می خواهند در کارخود اثر گذار باشند، در ردیف مشاغل استرس آفرین قرار می گیرند. تحقیقات نشان داده اند که فراهم کردن نوعی قدرت کنترل روی محیط کار در کارگران از طریق شیوه هایی مانند توجه به نظریه آنها در فرآیند تصمیم گیری یا ایجاد امکان برای تنظیم نقشه وظایف خود، استرس کارگری را کاهش و رضایت شغلی را افزایش می دهد.
از طرف دیگر، بررسی هایی وجود دارد که معتقدند احساس عدم کنترل روی شغل خود ممکن است برای بسیاری از کارگران استرس آفرین نباشد و ممکن است این مساله درست باشد که انواع متفاوت کارگران کم و بیش نسبت به داشتن قدرت کنترل روی شغل حساس هستند. در حقیقت نتایج تحقیقات نشان داده است که این خصوصیات ویژه شخصیتی است که تعیین می کند آیا فردی به علت عدم وجود کنترل روی شغل خود دچار استرس می شود یا نه.
شرایط فیزیکی کار ـ شرایط فیزیکی در محیط کار یکی دیگر از منابع سازمانی است که به استرس کارگری منجر می شود . شغل هایی که باید در درجه حرارت بالا، سرو صدای زیاد و بلند، روشنایی ضعیف و تهویه نامناسب انجام شوند می توانند کاملاً استرس آور باشند. شغل های خطرناکی که موجب می شوند کارگر سلامتی خود را از دست بدهد، یا با خطر مرگ روبرو شود، یا احتمال قطع عضو درآن باشد از منابع دیگر استرس کاری هستند.
استرس درون فردی ـ یکی از بزرگترین منابع استرس کارگری از مشکلات ناشی از روابط درون فردی به وجود می آید. چنین استرس درون فردی از آن نوع استرس هایی است که تقریباً‌ هر کارگر با آن سرو کار خواهد داشت. استرس درون فردی از مشکلاتی که در برقراری و حفظ روابط با دیگر افراد در محیط کاری وجود دارد نشات می گیرد. داشتن یک رئیس خشن و انتقادگر با روش مدیریت تادیبی برای هر کارگری استرس آور خواهد بود. علاوه بر این، استرس درون فردی وقتی به وجود می‌آید که همکاران در شرایط کشمکش آفرین قرار گیرند. برای مثال، دو کارمند مجبور باشند با هم کار کنند در حالی که باید برای یک مقام مهم در نظر گرفته شده اند. اگر هر دو کارمند مجبور باشند با هم کار کنند درحالی که باید برای یک مقام با هم به رقابت هم بپردازند ممکن است کار آنها برای هر دو فوق العاده استرس آفرین باشد شواهدی وجود دارد که سیاست های سازمانی، و مبارزه برای قدرت می تواند منبع پراهمیتی برای استرس ناشی از محیط کار باشد ناتوانی در کنارآمدن با کارگران دیگر، به هر دلیل که باشد، یکی دیگر از منابع کاملاً رایج استرس در محل کار محسوب می گردد.
تغییر سازمانی ـ آخرین منبع استرس آفرین سازمانی تغییر است. مردم معمولاً به برنامه کاری معین و ساختار کاری معین عادت کرده در مقابل تغییر مقاومت نشان می دهند. اکثر ما ترجیح می دهیم همه چیز ثابت و قابل پیش بینی باشد. ثبات در محیط کار راحت و اطمینان بخش به نظر می رسد. بنابراین تعجب آور نخواهد بود اگر تغییرات حاصله در سازمان کاری استرس آفرین جلوه کند. بعضی از موقعیت های متداول تغییر که به استرس کارگری منجر می شوند عبارتند از: سازماندهی مجدد شرکت، ادغام یک شرکت دیگر یا تصاحب یک شرکت توسط شرکت دیگر، تغییر در سیستم های کاری و تکنولوژی کار، تغییر در سیاست شرکت ، و تغییر در مدیریت و یا پرسنل شرکت. برای مثال، نتایج تحقیقات نشان داده اند که در شرایط تازه و ناآشنا تهدید کننده و چالش برانگیز پاسخ های فیزیولوژیکی استرس نیرومند تر می باشد. بدون شک واقعه ای مانند تجدید سازمان در یک شرکت، یا ادغام یا تصاحب توسط بسیاری از کارمندان به مثابه امری تهدید آمیز و استرس آفرین تلقی می شود.
?تکنو استرس
افزایش استفاده از سیستم های کامپیوتری در «عصر اطلاعات» با تکنولوژی عالی امروزی بدون شک بسیاری از شغل ها را تغییر داده است. بسیاری از کارکنان، از کارمندان تازه وارد گرفته تا مدیران و مجریان سطح بالا ، بخش اعظم وقت شان را در مقابل مانیتورهای کامپیوتری صرف می کنند. انقلاب تکنولوژیکی کمک کرده است تا بعضی از جنبه های تنفر انگیز شغل کاهش یابد . برای مثال تعداد کمی از کارگران امروزی مجبورند کارهای یکنواخت یا تکراری استرس آفرین را انجان دهند، چرا که این کارهای خسته کننده و تکراری را کامپیوتر ها سرانجام می دهند. با وصف این کارهای امروزی هنوز استرس آفرین می باشند. تکنولوژی مدرن در حالی که بعضی از منابع استرس کاری را کاهش داده اند ، در عمل سایر استرس آفرین ها را افزایش داده، و حتی شاید عوامل استرس آفرین جدیدی به وجود آورده اند . استرس آفرین های وابسته به عصر اطلاعات چه می باشند و کدام یک از کارگران احتمالاً بیشتر تحت تاثیر آن ها قرار می گیرند؟
استرس وابسته به تکنولوژی عالی را «تکنو استرس» نام گذاری کردند. تکنو استرس به صورت استرس ناشی از عدم قطعیت حاصله از تغییرات تکنولوژیکی بیان شده است. برای مثال چند دهه پیش، کارگران می توانستند کاری را شروع کنند یا یک حرفه را یاد بگیرند. شغل آنها در طی دوره کارشان تغییر برجسته ای نمی کرد . اما امروزه بسیاری از کارگران با شغل هایی مواجه هستند که دائماً ‌همراه با تغییر ابعاد تکنولوژی تغییر می کند. علاوه برآن ، عدم قطعیت شغلی ممکن است برای کارگرانی که ناگهان کارشان کامپیوتری می شود و یا کارگرانی که می ترسند با بیشترکامپیوتری شدن عملکرد آنها، کارشان به مخاطره بیفتد استرس آفرین باشد.
تحقیقی با تاکید روی کاربر تکنولوژی های پیچیده مانند تبدیل کار به طرح سیستم های مبتنی به کامپیوتر در هفت شرکت اتریشی انجام پذیرفت. این تحقیق نشان داد که استفاده از تکنولوژی جدید به افزایش فوق العاده استرس کارمندی منجر شد، کارمندانی که درون این طرح تحقیقی قرار نداشتند نیز از تجربه استرس آنهم در سطوح بالا بر کنار نبودند.
استرس ناشی از تکنولوژی ممکن است از سنگینی کار به اضافه استفاده کمتر از مهارت ها، عدم وجود کنترل روی کار، و عدم وجود حمایت سرپرستی ناشی شود چنین عواملی اغلب با مشاغلی که در آنها کارمند باید در مقابل کامپیوتر بنشیند و داده ها را هر بار طی ساعت های متوالی به کامپیوتر وارد کند بدون اینکه دانش کافی، و یا اصلاً دانشی درباره کاربرد نهایی نتایج داشته باشد یا اینکه بتوان روی کامپیوتر، اولویت های کاری، یا تنوع وظایف کنترل چندانی اعمال کند همراه می‌باشد. مشاغل سطوح پایین مانند پردازش اطلاعات ، از مشاغلی مانند سرپرستی یا مشاغل حرفه ای ، آن هم در اصل به علت همین منابع استرس آفرین ناشی از تکنولوژی استرس بیشتری تولید می کنند. درست همین نتیجه در مطالعه انجام گرفته در جای دیگر ـ اتریش ـ‌بدست آمده بود . سایر تحقیقات متوجه شدند که عدم وجوه خود مختاری و کنترل روی مواردی مانند برنامه ریزی وظایف شغلی می تواند به اضطراب ، افسردگی ، بیماری و انواع خاص سوء استفاده از مواد مخدر منجر گردد.
تردیدی وجود ندارد که قرن اطلاعات تداوم خواهد داشت و تغییر تکنولوژیکی خصلت ثابت محل کار خواهد بود. در نتیجه چنین تکنو استرسی احتمالا‌ امری است دائمی ، به همین علت ایجاد شیوه های مناسب برای کمک به کارگرانی که با استرس منفی سرو کار دارند، بدون توجه به منبع استرس، از طرف یک سازمان ، موضوع بسیار پر اهمیتی خواهد بود.

مجید یوسفی
مجله گسترش صنعت
2006-06-2